ئا: دوارۆژ
زۆربەی لێكۆڵەران‌و مێژوونوسان لەسەر ئەو بڕوایەن كە تەقسیم بەندی‌و دابەشكردنی خەباتی كرێكارانی ئێران بەگشتی، هەمان پرۆسەی گشتی كۆمەڵگای ئێران لە پاش شۆڕشی 57 نیشاندەدات. ئاڵوگۆڕەكانی خەباتی كرێكارانی ئێران پاش شۆڕشی ساڵی 57 دەكرێت بە چەند دەورەی دیاریكراو دابەشبكرێت.
لە شۆڕشەوە تا سەرەتای شەڕ
یەكەمین دەورە كەبە روخانی محەمەد رەزا پەهلەوی دەستی پێكرد، بە دەسپێكردنی شەڕی هەشت ساڵە لەگەڵ عێراق لە خەرمانانی 59 كۆتایی پێهات. لەم دەورەیەدا فەزایەكی كراوەی سیاسی لە ئێران پێكهاتبوو، باس‌و مشتومڕی سیاسی جیاواز لە ئارادا بوو، حیزبگەلێكی جۆراجۆر دروست بوون‌و، كرێكاران وەك باقی توێژەكانی كۆمەڵگا لە گۆڕەپانی كۆمەڵگادا حوزوریان بوو. لەم دەورەیەدا، لەشوێنی كار تەشەكولگەلێكی سەربەخۆ بە ناوی شورا پێكهات. شوراكان لە بەرنامەی كاری خۆیاندا ئەركەكانیان لەسەرو ئەرك‌و كاری ئیتیحادیە‌و سەندیكاكان بوو، بۆ نمونە ژمارەیەك لە شوراكان، بەڕێوەبەرانی كارخانەكانیان لەسەر كار لابرد، یان لە دامەزراندن‌و لەسەركاردەركردنی كرێكاران‌و یان حسابڕەسی كارخانەدا بەشدارییان دەكرد.
دەورەی دواتر، دەورەیەكی یەكساڵەیە لە دەستپێكردنی شەڕی ئێران‌و عێراق لە كۆتایی هاوینی 59 تا ناوەڕاستی ساڵی 60، لە ماوەی ئەم ساڵەدا گۆشارەكانی شەڕ كەوتە سەر كۆمەڵگا‌و لە شوێنی كاریشدا، (خانە كارگر) كەوتە هەوڵی هەڵوەشاندنەوەی شوراكان. خانەی كاریگەر، كە لە دەیەی 40و لە دەورانی حكومەتی محەمەد رەزا شای پەهلەوی، بەناوی سازمانی كرێكارانی ئێران پێكهاتبوو و پاش شۆڕشیش لە لایەن لایەنگرانی كۆماری ئیسلامییەوە بەڕێوەدەبرا، ئەو شورا‌و سەندیكا كرێكارییە سەربەخۆیانەی كە تا ئەو كات دروستبوون، بە غەیری ئیسلامی دەزاانی‌و خوازیاری هەڵوەشاندنەوەی تەواوی ئەوانە بوو.
ساڵەكانی شەڕ
دەورەی دواتر لە هاوینی 1360 دەستی پێكرد. لەم دەورەیەدا بوو كە رژیمی كۆماری ئیسلامی خۆی دەسەڵاتی خۆی سەپاند، ئۆپۆزیسیۆن بە تەواوی سەركوت كرابوون‌و گوشار بۆ سەر كۆمەڵگا‌و شوێنی كار زۆرتر بوو، كە نمونەی ئەمانە ئەو ئێعدامە بەربڵاوانەبوون كە لەم دەورەیەدا بەڕێوەچوو. قانونی بەسیجی شەڕ هەر لەم سەردەمەدا پەسەندكرا كە بە پێی ئەوە 20% كرێكاران دەبوایە رەوانەی بەرەكانی شەڕ بكرێن.
پەیمانی جەواهری، لێكۆڵەری مێژووی بزوتنەوە كرێكارییەكان، پێیوایە كە هەر ئەم مەسەلەیە بووە هۆی ئەوەی كە فەزایەكی جەنگی لە شوێنی كاردا دروست بێت‌و سەرەڕای ئەوەش ئابوریی وڵات بە تەرخانكردنی زۆرێك لە كارخانەكان بۆ دروستكردنی كەرەسەی شەڕ، بوو بە ئابوریی شەڕ. لەگەڵ ئەمەشدا لە ناوەڕاستی دەیەی 60، واتە هەر لەو سەردەمی شەڕەدا، ناڕەزایی كرێكاریی بەرەبەرە زیادی كرد. ئەوان ناڕەزاییەكانیان بە شێوەگەلی جیاجیا، وەك كەم كاریی، یان نەچوون بۆ بەرەكانی شەڕ، نیشان دەدا. چەندین مانگرتنیش هەر لەم بارەیەوە بەڕێوەچوو.
كرێكاران‌و دەورانی سازەندەگی
لەگەڵ كۆتایی هاتنی شەڕی هەشت ساڵەی ئێران‌و عێراق لە ساڵی 1367، پرۆسەی ئاوەدانكردنەوەی ئابوریی ئێران دەستی پێكرد. بەرنامەی ئابوریی دەوڵەتی ئەكبەری هاشمی رەفسەنجانی، بریتی بوو لە كەمكردنەوەی هێزی ئینسانی لە كارخانەكان، بەم مانایە كە بەشێك لەهێزی كاری دامەزراوەكان دەبێت لاببرێن، چونكە ئەم دەستەیە لە كرێكاران توانای بەرهەمی پیشەییان نەبوو.
بەخسوسی كردن، بەشێكی دیكە بوو لە بەرنامەی دەوڵەت بۆ نۆژەنكردنەوەی ئابوریی، كە بێكاریی ژمارەیەكی زۆر كرێكاری لێكەوتەوە. كەسانێك كە بێكار دەكران، لە حەقدەستی بێكاری یان بیمەی كۆمەڵایەتیش بێ بەش دەكران.
لێرەدا پێویستە سەرنجێكی قانونی كاری ئێران بدەین. لە نێوان ساڵەكانی 58 تا 69، ئێران بەكردەوە خاوەنی قانونی كار نەبوو. تۆمار‌و پەسەندكردنی قانونی كاری نوێ زیاتر لە 10 ساڵی خایاند. پلانی دەوڵەتی ئەبولحەسەنی بەنی سەدر، هیچی پێنەكرا‌و گەڵاڵەی ئەحمەدی تەوكولی، وەزیری كار لە ساڵی 1360، لەگەڵ ناڕەزایی توندی كرێكاراندا رووبەڕوو بوو، سەرەنجام دەوڵەت گەڵاڵەكەی خۆی وەرگرتەوە.
كێشمەكێشەكان لەسەر قانونی كار تا ساڵی 1369 بەردەوام بوو. سەرەنجام لەم ساڵەدابوو كە قانونی كاری تازە، لە لایەن مەجمەعی دیاریكردنی بەرژەوندی نیزام پەسەندكرا. لە ساڵی 1373 مافی ئەوە بە كارفەرما دراوە تا گرێبەستی كاتیی لەگەڵ كرێكاران ببەستێت. كرێكارانێك كە بەم جۆرە دادەمەزرێن، لە تەواوی مافەكان بێ بەش دەبن، تەنانەت ئەو مافانەی كە لە قانونی كاردا هاتووە.
پاش بەرەوڕووبوونەوی توندی دەوڵەت لەگەڵ خەباتە كرێكارییەكان لە سەردەمی شەڕی یەك دوو ساڵی پاش ئەوە، جارێكی تر ناڕەزایی‌و مانگرتنە كرێكارییەكان رووی لە زیادبوون كرد. لە نێوان بەفرانباری 69 تا رەشەممەی 70 چەندین مانگرتنی گرنگ روویاندا كە گرنگترینیان مانگرتنی كرێكارانی نەوت بوو كە لەئەنجامدا زۆربوونی حەقدەستی كرێكاران بە رێژەی 2 هەزار تەمەنی لێكەوتەوە.
بەردەوامبوونی داخوازییەكان
جارێكیتر لە ناوەڕاستی دەیەی 1370 بە دواوە، رێژەی خەباتە كرێكارییەكان رووی لەزیاد بوون كرد. ئەم خەباتانە بە شێوەی گشتی هەڵگری دوو خاڵی گرنگ بوون كە یەكێكیان هاوردنی خەباتەكەیان بۆ ناو شەقامەكان بوو.
كرێكاران بەو ئەنجامە گەیشتن كە خەباتی ئەوان لە چوارچێوەی دامەزراوەكانیان بە هیچ شوێنێك ناگات‌و بۆ كاریگەرتر بوونی مانگرتنەكانیان دەبێت كاری رادیكاڵتر بكەن وەك داخستنی جادەكان، كۆبوونەوە لەبەردەم دامەزراوە دەوڵەتییەكان‌و خۆپیشاندان، تا لەم رێَگەوە بتوانن سەرنجی كۆمەڵگا بۆ لای خۆیان رابكێشن. هەر بەم هۆیە بوو كە لە ناوەڕاستی دەیەی 70 بەم لاوە هەواڵی كرێكاریی زووتر دەگوازرایەوە.
خاڵی دووهەم كە خەباتی كرێكاری لەم دەورەیەدا هەڵگربوو، خواستی پێكهێنانی تەشەكولی سەربەخۆ‌و سەندیكای كرێكاریی بوو. كرێكارانی شیركەتی نەوت جارێكتر لە ساڵی 1375 دەستیان دایە مانگرتنێكی گەورەو لە جەرەیانی مانگرتنەكەدا نوێنەرانی خۆیان لە چەند شارێك هەڵبژارد‌و سەرەڕای خواستی ریفاهی، داواكاری بۆ پێكهێنانی تەشەكولی سەربەخۆی كرێكارییان خستەڕوو.
ئەم مانگرتنە بەتوندی سەركوت كرا، بەڵام لەوەی كە كرێكارانی نەوت بە هۆی گرنگ بوونی ئەم پیشەسازییە‌و هەروەها خاوەنداربوونی مێژوویەك لە خەباتی كرێكاری، بەشێویە كلاسیك كاریگەرییەكی گەورەیان لە سەر باقی بەشە كرێكارییەكان بوو، ئەم مانگرتنە زۆرێك لە كرێكارانی لەگەڵ بیرۆكەی پێكهێنانی تەشەكولی كرێكاریدا ئاشنا كرد.
هەر لەم دەورانەدایە كە كۆمیتەگەلێك بۆ پشتگیری لە تەشەكولە سەرخۆ كرێكارییەكان پێكهاتن‌و مشتومڕی پێویستی تەشەكول گەلێك سەربەخۆ كە بتوانن لە خواستی كرێكارانن بەرگری بكەن، بە هەندێك لە چاپەمەنی كرێكارانیش خرایەڕوو.
هاتنەسەركاری دەوڵەتی بەناو ئیسڵاحخواز
یەكێك لە دەستكەوتەكانی هەڵبژاردنەكانی دووی جۆزەردانی ساڵی 76، دروستكردنی متمانەبەخۆبوون‌و بەهێزكردنی خودباوەڕی لە نێو كرێكاران بوو كە خۆی لە شێوەی خواستە دیارەكانی كرێكاران وەك تەشەكولە كرێكارییەكان‌و وتووێژ لەگەڵ كارفەرما بۆ گەیشتن بە داخوازییەكانیان بەرجەستە دەكرد. بەڵام سەرەڕای ئەم متمانەبەخۆبوونە، خەباتی كرێكاری بە هۆی نەبوونی تەشەكولێكی سەراسەری زیاتر بە شێوەی بەربڵاو باقی مایەوە. خوێندنەوەی هەر ئەم خەباتە پەرشوبڵاوانە نیشانی دەدات كە گرنگترین داخوازییەك كە تێیدا دەخرێتەڕوو، بە تایبەتی لە سەرەتای سەردەمی سەرۆك كۆماری محەمەدی خاتەمی، داخوازی حەقدەستە دواكەوتووەكان، یان ناڕەزایی دژی بێكاری‌و لەسەركاردەركردنە. بە پێی قانونی كاری ئێستا، ئەگەر كرێكارانی ئێران بیانەوێت لە رێگەی قانونییەوە داخوازییەكانی خۆیان بە ئاگاداری كارفەرما بگەیەنن، دەبێت ئەم كارە لە رێگەی شورا ئیسلامییەكان‌و ئەنجومەنە پیشەییەكانەوە ئەنجام بدەن.
شورا ئیسلامییەكانی كار پاش پەسەند كردنی قانونی كاری ئێستا، لە ساڵی 1379 پێكهاتن. لە قانونی كاردا هاتووە كە بێجگە لە نوێنەرانێك كە كرێكاران بۆ ئەندامێتی لە شورای ئیسلامیدا هەڵیدەبژێرن، كارفەرمایش نوێنەری خۆی بۆ ئەم شورایە دەنێرێت. ئەركی شورای ئیسلامی كار، بەرگری لە مافی پیشەیی كرێكارانە. ئەم شورایانە هەم لە روانگەی شێوەی هەڵبژاردنی ئەندامان‌و هەم لە رووی شێوەی چالاكییەوە لە ژێر چاودێری راستەوخۆی وەزارەتی كاردا كاردەكەن، ئەمەش بە پێچەوانەی ئیتیحادیە‌و سەندیكاكان كە بە پێی رێساكانی رێكخراوی جیهانی كار بە شێوەی سەربەخۆ كاردەكەن‌و ئەندامەكانیشیان خۆیان هەڵیدەبژێرن.
لەوەی كە شورا ئیسلامییەكانی كار، تەنیا لە نوێنەری كرێكاران پێكنەهاتوون‌و كارفەرماكانیش تێیدا بەشدارن، كرێكاران ئەم شورانە بە سەربەخۆ‌و لایەنی پشتگیری خۆیان نازانن. هەر بەم هۆیەش لەهەوڵی تەشەكولی سەربەخۆ یان سەندیكای كرێكاریدان. بەڵام ئەو تەشەكولانەی كە بە بێ دەستێوەردان‌و بەشداری نوێنەرانی دەوڵەت چالاكی بكات، بە پێچەوانەی قانونی كاری ئێرانە‌و هەر ئەمەش یەكێك لە هۆكارەكانی ناكۆكی نێوان دەوڵەت‌و كرێكارانە.
ئێستاش چەند ساڵێكە كە وەفدێك بە ناوی “وەفدی دامەزرێنەرانی سەندیكا كرێكارییەكان” لە هەوڵی ئەوەدایە تا پێكهێنانی سەندیكا سەربەخۆكان بە یاسایی بكات. ئەم وەفدە بڕوای وایە كە كرێكاران دەبێت ئەندامی سەندیكاكانیان بن‌و لە رێگەی سەندیكاوە لە كێشەكانیان بكۆڵێتەوە. ئەم وەفدە لە وەفدی دامەزرێنەریی سەندیكا جیاوازەكان وەك سەندیكای شیركەتی ئۆتۆبوسڕانی تاران‌و سەندیكای كەفاشانی تاران پێكهاتووە.
بە پێی ئامارە رەسمییەكان تەنیا 20%ی كرێكارانی ئێران لە ناوەندگەلێك كار دەكەن كە زیاتر لە 35 كرێكاری تیایە. بەم شێویە 80%ی كرێكاران لە پیشە جیاجیاكان لە بارودۆخێكدا كاردەكەن كە شورای ئیسلامی نییە. وەفدی دامەزرێنەرانی سەندیكا كرێكارییەكان لە هەوڵی ئەوەدایە تا بەم شێوەیە یەكە خەدەماتی –پیشەییەكان مۆڵەتی پێكهێنانی سەندیكا بگرێت.
خانەی كاریگەریش یەكێك لەو دامەزراوانەیە كە پێوەندییەكی نزیكی لەگەڵ شورا ئیسلامییەكاندا هەیە. خانە كارگر چەند ساڵێك پاش بەدەسەڵات گەیشتنی كۆماری ئیسلامی، بەوەرگرتنی مۆڵەتی رەسمی لە خانە ئەحزاب، وابەستە بە وەزارەتی ناوخۆ، وەك تەشەكولێكی حیزبی لێهات كە لەژێر چاودێری حیزبی ئیسلامی كاردا چالاكی دەكات‌و نوێنەرێكیشی وەك نوێنەری كرێكاران لە مەجلیسدا هەیە. چاودێرانی سیاسی پییان وایە كە بەرپرسیارەتی سەرەكی خانەی كاریگەر هاوئاهەنگ كردن‌و رێكخستنی ئەنجومەنی پیشەیی‌و شورا ئیسلامییەكانی كار لە شوێنی كاردایە. لەوەی كە قانونی كاری ئێران‌و شورا ئیسلامییەكان لە شێویەكن كە سەندیكا‌و ئیتیحادیە سەربەخۆكان قبوڵ ناكەن، رێكخراوی جیهانی كار، ئەم ناوەندە ئیسلامییانە بە نوێنەری سەربەخۆی كرێكاران ناناسێت.
هاتنەسەر كار ئەحمەدی نژاد
هاتنە سەركاری مەحمودی ئەحمەدی نژاد، هاوڕێ لەگەڵ خراپتربوونی بارودۆخی ئابوریی كۆمەڵگای ئێران، باری قورسی كارو ژیان قورسایی زیاتری خستە سەر شانی كرێكاران. ئەمەش بە هۆی سیاسەتە ئابورییەكانی ئەحمەدی نژاد‌و درێژەدان بە پرۆسەی بەخسوسی كردنی كارخانەكان، لەلایەك‌و نەبوونی پلانێك بۆ رزگاركردنی بەرهەمی ناوخۆ لەبەرامبەر كاڵای هاوردەی كە ئەوەیش داخستنی سەدان كارخانە‌و كارگەی بەدواوە بوو، كە سەرجەمی ئەمانەش بێكاربوونی هەزاران كرێكاری لێكەوتەوە.
سەرەڕای ئەمانەش ئەوەی لەم قۆناغە لە بزوتنەوەی كرێكاری ئێران بەرچاو دەكەوێـت ئەو سەركوت‌و بێدەنگ كردنەی ناڕەزایی كرێكارانە كە لە لایەن هێزەكانی كۆماری ئیسلامی لە دەوڵەتی ئەحمەدی نژاد بە توندترین شێوە بەڕێوەدەچێت. بەجۆرێك كە رۆژانە شاهیدی هەواڵی دەربڕینی ناڕەزایی‌و مانگرتنی كرێكاران لە گۆشە جیاجیاكانی ئێرانین. ناڕەزایی گەلێك كە یان سەركوت دەكرێن، یان كەمترخەمییان لەگەڵدا دەكرێت، بۆ نمونە ناڕەزایی‌و مانگرتنی بەربڵاوی كرێكارانی شیركەتی ئۆتۆبوسڕانی تاران، نیشەكەری حەوت تەپە. بەڵام ئەوەی كە ئاشكرایە سەركوت چیدی ناتوانێت پێش بە دواكارییە رەواكانی كرێكاران بگرێت‌و هەرجارەش بەوەری بەرزترەوە بۆ گۆڕەپانی خەبات دەگەڕێنەوە، ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە كرێكارانی ئێران بەوە گەیشتون كە لە بێدەنگیدا بارودۆخیان خراپتر دەبێت‌و لە بەدەنگ هاتنیان گۆڕان دروست دەبێت.
سەرچاوە: بی بی سی
